Bayan Mı Kadın Mı ?

Günlük hayatta hepimiz ‘bayan değil kadın’ tartışmalarına denk geliyoruz. Bazen fark etmeden söylediğimiz bir kelime yüzünden farklı tepkiler alıyoruz. Bazı ortamlarda bakışlar kadın kelimesini kullanan kişi üzerinde yoğunlaşırken bazı ortamlarda da bayan kelimesini kullanan kişiye itiraz edilebiliyor. Peki; kim, hangi kelimeyi neden yadırgıyor?

Aslında mesele çok da karışık değil. Öncelikle bayan kelimesinin tarihsel kullanımından biraz bahsetmek istiyorum. Bayan, bay sözcüğüne ‘-an’ ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş bir hitap sözcüğü. Cumhuriyet döneminde dil reformuyla birlikte ayrıcalık bildiren ‘paşa, bey, efendi’ gibi unvanlar kaldırılmış ve benzer hitaplarla kadın erkek statüsü eşitlenmek istenmiş. Yani Fransızcadaki ‘madam-mösyö’, İngilizcedeki ‘Mr-Mrs’ karşılığı olarak kullanılmaya başlanmış diyebiliriz. Bay kelimesi uydurma bir kelime değil aslında. Tarihte en eski kullanımına Orhun Yazıtlarında rastlanmış; zengin, mal mülk sahibi, varlıklı kimse anlamlarında kullanılıyormuş. ¹

Karac’oğlan der ki geçti ne fayda Merhamet kalmadı yoksulda bayda (Karacaoğlan)

Dil devriminden itibaren de bayın bir hitap sözcüğü olarak kullanıldığını görüyoruz. Yani cinsiyet belirten bir ifade olarak değil. Aynı şekilde bayan kelimesi de cinsiyet belirten bir kelime olarak kullanılmaz. Mesela kadın voleybolcu yerine bayan voleybolcu demek doğru değildir. Çünkü bay ve bayan hitap için kullanılır cinsiyet belirtmek için değil. Örneğin; 2010 yılında Türkiye Basketbol Federasyonu ‘Bayanlar Ligi’ adını ‘Kadınlar Ligi’ olarak değiştirme kararı alıyor. Bu oldukça dikkat çekiyor, sonrasında bazı spor federasyonları da bu konuda değişiklik yapıyor. ²

Günlük hayatta kullandığımız cinsiyet belirten kelimeler kadın ve erkektir. Olaya biyolojik cinsiyet açısından baktığımızda ise erkek ve kadının karşılığı olarak erkek ve dişi kullanılır. Yani problem birisine bayan olarak seslenmek olmayabilir (bayan hitabından da hoşlanmayan birçok kişi var tabii ki). Problem, bayan kelimesinin cinsiyet belirtmek için kullanılıyor olması; mesela bayanlar tuvaleti, bayan voleybol takımı gibi.

Bütün bu kadın-bayan ikileminin temel sebeplerinden birisi dilimizde kadın sözcüğüne cinsel kimlik atfedilmesi, bu yüzden de bu kelimeyi kullanmanın kaba ve ayıp bulunması. Bunun yerine insanlar daha kibar olduğunu düşündükleri ‘bayan’ kelimesini tercih ediyorlar.

E madem bayan kelimesini hitap olarak kullanmayı tercih etmeyenler var, kadın kelimesi de hitap sözcüğü değil; o zaman biz nasıl hitap edeceğiz? Bunun için ‘hanım’ ya da ‘hanımefendi’ sözcükleri var. İkisinin de ne gibi ortamlarda/ cümlelerde kullanıldığını hepimiz biliyoruz. TDK’ye göre hanımefendi, ‘saygı bildirmek için kadın adlarının sonuna getirilen veya adların yerine kullanılan bir söz’ olarak tanımlanıyor.³ Yani tanıdığımız – tanımadığımız bir kadına da bu şekilde seslenebiliriz.

Son olarak da ‘Bayan değil kadın’ dendiğinde, ‘ Ne diyeyim; pardon kadın/hatun/kız bakar mısınız mı?’ gibi sorulara cevabımız ‘elbette hayır!’. Mesela biz erkeklere seslenirken ‘pardon erkek/herif/adam demiyoruz. Burada hitap söz konusu. Elbette fikirler değişir, ancak bu konuda şahsen ‘hanımefendi’ hitabını tercih ederim.

Zeynep Hümeyra

1. Kubbealtı sözlük
2. Arpinar-Avsar, P., Girgin, S., & Bulgu, N. (2014). Lady or woman? The debate on lexical choice for describing females in sport in the Turkish language. International Review For The Sociology Of Sport, 51(2), 178-200. doi: 10.1177/1012690213519992
3. Türk Dil Kurumu Sözlükleri

İllüstrasyon: Virginie Cognet